Żmigrodu nazwa mityczna

Kilka dni temu zobaczyłem smoki na Zmajskim (Żmijowym-Smoczym) Moście w Lublanie. Ciekawe, że gady te są bardzo podobne do tego, który widnieje w herbie Nowego Żmigrodu. Jakby z jednego miotu były 🙂 . Podobne wyobrażenie, choć Żmigród od stolicy Słowenii dzielą setki kilometrów. Czy to jednak powinno dziwić skoro to krainy Słowian? Zachęciło mnie to do zainteresowania się mityczną hipotezą nazwy „Żmigród”.

Daniel Nowak („Stary Żmigród w średniowieczu”) podaje dwie wersje pochodzenia słowa „Żmigród”. Pierwsze to legendarne – z przekazów ludu, mówiące o smoku-żmiju, który żył kiedyś w tej okolicy, okrutnie szkodząc ludziom. Druga wersja to wytłumaczenie naukowe wskazujące na funkcję grodu. Zlokalizowany przy granicy, jako „Dzwonigród” – „dzwoniąc” miał sygnalizował innym ośrodkom państwa o zbliżającym się nieprzyjacielu.  Nowak nawiązuje ponadto do mitologii  słowiańskiej, gdzie znane są motywy żmija i smoka. Obszar żmigrodzki wiązałby się więc z pradawnym obszarem religijnego kultu.

 Wyobrażenie żmija na herbach Nowego Żmigrodu w wersji urzędowej i na obelisku w rynku.

Bóstwo Nija i Król Węży

To bardzo interesujące . Ale jakie to sacrum w pradawnych czasach czczone byłoby na tej ziemi? W coraz bogatszej literaturze na temat wierzeń Słowian, motyw Żmija pojawia się często i jest bardzo zajmujący. Wiele można na ten temat cytować. Najważniejsze zaś według mnie, to związek tego stwora z bóstwem nazywanym Nija (Nyja). Upraszczając, prasłowiańskiego boga Nija kojarzyć można (tak to zrobił np. Jan Długosz) ze znanym z mitologii rzymskiej władcą podziemi Plutonem (greckim Hadesem). Był on zatem prapolskim bogiem zaświatów. Natomiast Żmij miał być jego zoomorficzną postacią. Nija-Żmij był panem nie tylko krainy śmierci ale też wód, suszy i deszczu. Stąd jego ważna rola dla urodzaju. Bardzo prawdopodobne, że obrzędy Zielonych Świątek, były w pradawnych czasach poświęcone właśnie jemu.

Czyżby więc w przedchrześcijańskich czasach w okolicach Żmigrodu istniał ważny ośrodek kultu poświęconego właśnie bóstwu Nija? Jeśli przyjmiemy, że tak, to gdzie to mogło być? Może w Starym Żmigrodzie, a może w pobliskim Skalniku? Badacze historii tych terenów wskazują na Skalnik jako miejsce wyjątkowe. To tu bowiem powstał być może pierwszy kościół, a w czasie prowadzania chrześcijaństwa świątynie lokowano właśnie miejscach dotychczasowego kultu. Do dziś w Skalniku znajdują się jeszcze nadzwyczajnej grubości pradawne dęby, których wiek sięga być może ponad 1000 lat. Okalają one wzniesienie, które centrum stanowi dziś murowany, a do czasów przedwojennych modrzewiowy, kościół.

Trzygłów – pomnik na wyspie Wolin. Nija, często utożsamiany jest z trzygłowem pogańskim. Niektórzy badacze uważają natomiast, że głowy symbolizowały trzy królestwa wszechświata: ziemi, nieba i podziemia właśnie. (Zdjęcie z portalu national-geografic. pl.

Wężowe bóstwo miało być obdarowywane dla uzyskania przychylności. Wraz z postępującym patriarchatem i militaryzacją społeczeństwa zmieniło się postrzeganie Nija-Żmija. Żmij miał być pokonywany przez boga-wojownika, który sam stał się obiektem ofiar i modlitw (w hagiografii chrześcijańskiej widać podobieństwa do św. Jerzego, który  przecież wsławił się zabiciem smoka). W legendach żmigrodzkich (za A. Potockim) istnieje podanie o niejakim Sulisławie (?), który miał ostatecznie rozprawić się ze żmigrodzką bestią mieszkającą w jamie pod ziemią.

Hipoteza mitologiczna nazwy Żmigród wydaje się tym bardziej interesująca w kontekście powszechnych na Podgórzu legend o Królu Węży. Miał on strzec podziemnych skarbów.  Dawniej często wspominano o ludziach, którzy mieli rzekomo okazję spotkać się oko w oko z Królem Węży z łbem w złotej koronie. Franciszek Kotula zapisał kilka podań z Jasielszczyzny dotyczących tego fenomenu.

Zmij, żmij i żmija

Naukowcy podają ciekawe dane na temat samej nazwy „żmij”. Pierwotnie wymawiano je „zmij”. Już w czasach zupełnie niedawnych uznano taką wymowę za tzw. „mazurzenie” – typowe dla wsi wymawianie „s” i „ z”, zamiast „sz”, „ż” itp. (Na przykład „zaba” zamiast „żaba”.) Stąd niepotrzebnie zmieniono wymowę na „Żmij”. „Zmij” pozostał natomiast w innych językach słowiańskich.

Żmij, pierwotnie mający wygląd bliższy smokowi i płeć męską, był bliższy zaskrońcom, powszechnie kiedyś zamieszkałym zakamarki domostw (nawet celowo dla zapewnienia dobrobytu pojono je mlekiem). Dopiero ostatnie stulecia doprowadziły do określenia go smokiem, a nazwa „Żmija” zanikła. W rodzaju żeńskim ostatecznie przypisano to słowo jednemu gadziemu gatunkowi, za to jadowitemu.

Na Zmajskim Moście na rzece Lublanicy w Lublanie znajdują się cztery smoki. Legenda głosi, że w tym miejscu jeden z argonautów (którzy według mitologii greckiej wybrali się w poszukiwaniu złotego runa) miał zabić smoka. Straszne gady z metalu podobno poruszają ogonami, kiedy przez most przejdzie dziewica.

Gdyby w Nowy Żmigrodzie ufundowano takiego smoka mógłby być wielką atrakcją turystyczną miejscowości…