Mieszkańcy Kątów sprzed ponad 200 lat

Było to w czasach pańszczyźnianych. Od kilkunastu lat ziemiami tymi władali Habsburgowie. Za cesarza Józefa II postanowiono przeprowadzić spis ludzi i gruntów. Nazwano go potem – od imienia cesarza – „Katastrem józefińskim”. W moje ręce wpadł właśnie spis mieszkańców wsi Kąty, który przeprowadzono w 1787 r., a podpisano w tym roku, w dniu 11 marca. Postanowiłem się podzielić tą zdobyczą. Prezentuję tu tabelę, na którą przeniosłem dane ze spisu, który choć pisany dość wyraźnie, to jego odczytanie może powodować pewne trudności. Większość mieszkańców Kątów ale też zasiedlonej po wojnie przez kącan Desznicy, odnajdzie tu nazwiska swych przodków.   

Jak widać z zestawienia domów we wsi było wtedy 109. Co ważne, kolejność numerów biegła w przeciwnym kierunku niż dziś, pierwsze numery miały domy na Zagrodach, najwyższe – od strony Żmigrodu. Numerację wprowadzono zupełnie niedawno, pewnie już za Austrii.

Widzimy tu nazwiska gospodarzy, jednak to pewne, że nie wszystkie rodziny zostały ujęte. Pod jednym numerem mogła mieszkać jedna, ale często i dwie rodziny (z tego samego rodu, lub innego, który siedział „na komorze”, czyli miał mieszkanie za pracę. Niektóre nazwiska zapisano w zdrobnionej formie, np. Furmanik to zapewne Furman, tylko, że młodszy z rodu, podobnie Romanik. Prawdopodobnie Buczek to też zdrobnienie od Buczyńskiego. Nazwisko to występowało w Kątach jeszcze przed wojną.

Co się rzuca w oczy, to fakt, że zdecydowana większość mieszkańców nazywana jest ćwierćrolnikami. Ćwierćrolnik to znaczy, że zajmował 1/4 roli. Rola była podstawową jednostką miary w tamtych czasach. Liczyła kilkanaście hektarów. Od niej liczono obciążenia podatkowe. W czasie tego spisu, z zasady, jedną rolę uprawiali czterej gospodarze. Większość nazywana była tak samo, co wskazuje na podobny ich status. Były jednak różnice powodowane choćby tym, że niektórzy mieli dodatkowe grunty, obsługując pustki oraz ziemie tzw. dominikalne, czyli oddane przez pana wsi w użytkowanie (były takie i na Dole i w Górze). Kilku mieszkańców nosi miano komorników. Komornicy to ludzie, którzy nie mieli gruntu, pracowali więc, i mieszkali, u kmieci. Mogli też być przez pana wsi tu osadzeni do wykonywania jakiś robót. W zestawieniu niestety nie ma nic o dworze i jego mieszkańcach. Pamiętamy, że był to czas pańszczyzny i niemal całkowitej władzy pana nad chłopem.

Kilkunastu gospodarzy obok pracy na roli zajmowało się rzemiosłem: tkactwem, kołodziejstwem, bednarstwem. W zapisach jest informacja, że to dodatkowe źródło zarobkowania. Tak też było, główny dochód pochodził z uprawy ziemi. Trzeba jednak pamiętać, że spis robiony był celem opodatkowania. Robili go urzędnicy austriaccy, natomiast ani wieś, ani jej właściciel, nie byli zainteresowani wykazywaniem wyższych dochodów niż to było konieczne. Odnotowano w spisie istnienie zagród młynarzy. Było ich dwóch: Kółko w Górze i Doktor na Dole. Oba młyny męłły jeszcze wtedy mąkę dla mieszkańców wsi.

Kto był panem wsi? Nie dotarłem jeszcze do pewnej informacji na ten temat. Jednak w zestawieniu jest skrótowy zapis, który na to wskazuje: „JE Lubomir.” Umieszczony on został przy Żydzie Selingu. Wynikać z tego może, że była to własność magnackiego rodu Lubomirskich. Natomiast pewne jest to, że Kąty przynależały do całego klucza ponad dwudziestu miejscowości, noszącego nazwę Państwa albo Dominium Myscowa. Dominium, pod względem administracyjnym, wchodziło zaś w skład cyrkułu dukielskiego (siedzibę tego cyrkuły wkrótce przeniesiono do Jasła).

Istotną rolę we wsi odgrywał Żyd. Juda Seling  syn Szymona prowadził karczmę. Zapewne dzierżawił ją u pana. Sprzedawał wyroby spirytusowe chłopom, zarabiając na tym, dając dodatkowy przychód możnemu i skarbowi państwa. Jak wynika ze spisu, karczma znajdowała się w Kątach na Dole, prawdopodobnie bliżej dworu niż późniejsza, której budynek istnieje jeszcze.

Pod spisem znajdują się podpisy (krzyżyki) ówczesnego wójta wsi i jednego z przysiężnych. Wójtem był Andrzej Źrebiec spod numeru 67, ze Źrebcówki. Przysiężnym, który poświadczył obok niego prawdziwość danych spisowych – Walenty Leśniak (nr 100).

Nazwisko Soha tak właśnie zapisano, Matyasz to Maciej albo Mateusz.

Oryginał dokumentu znajduje się w Archiwum we Lwowie.